2025 жылғы 28 наурызда Н. В. Гоголь атындағы Қарағанды облыстық әмбебап ғылыми кітапханасында «Цифрландыру дәуірінде кітапхана қорын жинақтау» атты халықаралық онлайн-семинар өтті.
Семинарға Қазақстан мен Ресейден 43 маман қатысты (33 қатысушы Google Meet сервисі арқылы қашықтан, 10 қатысушы офлайн форматта). Қатысушылар арасында кітапхана саласының жетекші мамандары, агрегаторлар мен компания өкілдері болды. Семинар барысында 6 баяндама тыңдалып және презентация қаралды.
Семинар қатысушыларына ҚОӘҒК басшысының орынбасары Г. Н. Умбединова құттықтау сөз арнап, ілтипат білдірді. Ол кітапхана қорларын, әсіресе физикалық тасымалдаушысы жоқ электрондық құжаттарды толықтыру мәселелерінің өзектілігін, сондай-ақ халықаралық және өңіраралық кітапханалық ынтымақтастықтың маңыздылығын атап өтті. Семинардың модераторы С. И. Головко спикерлерді таныстырып өтті.
Е.А. Абрамчук, Н.В. Гоголь атындағы Қарағанды облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының кітапхана процестерін автоматтандыру бөлімінің жүйелік инженер-технигі, «Аймақтық басылымдардың цифрлық мұрағаты» атты презентациясында өлкетану сипатындағы құжаттарды цифрландырудағы Қарағанды облыстық кітапханасының тәжірибесімен бөлісті және «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы аясында облыстық бюджет қолдауымен жүзеге асырылып жатқан бұл ұзақ мерзімді жоба туралы айтып берді. Мұрағатта 20 000-нан астам толықмәтінді құжат жиналған, оларға электрондық каталог арқылы қол жеткізуге болады. Бұл – 1939-1979 жылдар аралығындағы аймақтық мерзімді басылымдар: «Советтік Қарағанды» газеті (1949-1967 жж.), «Орталық Қазақстан» (1967-1979 жж.), «Социалистическая Караганда» (1939-1963 жж.), «Индустриальная Караганда» (1963-1979 жж.). Цифрлық мұрағат тарихи құжаттарды сақтауға мүмкіндік береді. Пайдаланушылар оны білім алу, танымдық мақсаттарда және зерттеу жұмыстары үшін қолданады.
ID LOGIC Kazakhstan және ARC GLOBAL ЖШС коммерциялық директоры К. К. Бекеева қызықты баяндама жасап, «Кітапхана типіндегі мекемелерді кешенді автоматтандыру» және «Электрондық ғылыми-білім беру ақпараттық ресурстары» атты екі презентациясын ұсынды.
Бірінші презентацияда тыңдаушылар Ресей, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан елдерінде жұмыс істейтін ID LOGIC компаниясы туралы ақпарат алды. Атап айтқанда, компанияның кітапханаларды автоматтандыруға арналған RFID жабдықтар кешенін өздігінен әзірлеуі туралы айтылды: ақылды гардероб; UniBook – әртүрлі форматтағы кітап беру станциясы: ересектер кітапханасына, балалар кітапханасына, ерекше қажеттіліктері бар оқырмандарға арналған арнайы кітапханаларға арналған нұсқалары бар; UniBook Book Drop – кітаптарды өздігінен қайтару станциясы; UniBook Smart Box – кітаптарды кітапхана ғимаратынан тыс жерге орнатуға болатын өздігінен қайтару станциясы; UniKeeper PRO – кітаптарды сақтау және броньдау жүйесі; ұрлыққа қарсы қақпалар – RFID қорғаныс жүйелері және тағы басқалар.
Екінші презентацияда К. Бекеева кітапханаларға кешенді ақпараттық қызметтерді ұсынатын ARC GLOBAL компаниясын таныстырды: электрондық ғылыми-білім беру ресурстарына жазылу; электрондық форматтағы жекелеген мерзімді және кітап басылымдарына жазылу; баспа басылымдарына жазылу: RFID технологиясын қоса алғанда, кітапханаларды кешенді автоматтандыру. ARC GLOBAL компаниясының серіктестері болып халықаралық баспалар мен агрегаторлар, атап айтқанда, ресейлік «Университетские библиотеки онлайн», «Лань» және басқа да баспалар болып табылады, олардың мүдделерін ARC GLOBAL Қазақстанда таныстырады. ARC GLOBAL (халықаралық кітапхана қауымдастықтары мен мекемелер федерациясы) мүшесі болып табылады, сондай-ақ Қазақстандық кітапханалық одақтың (ҚКО) қатысушысы екендігін растайтын куәлікке ие.
Сонымен қатар, ерекше кәсіби қызығушылық тудырған ресейлік әріптестеріміз – А. С. Пушкин атындағы Омбы мемлекеттік облыстық ғылыми кітапханасының (А. С. Пушкин атындағы ОМОҒК) және Н. А. Добролюбов атындағы Архангельск облыстық ғылыми кітапханасының (Н. А. Добролюбов атындағы АОҒК) спикерлерінің баяндамалары.
А.С. Пушкин атындағы Омбы мемлекеттік облыстық ғылыми кітапханасының кітап қорын толықтыру бөлім меңгерушісі Е. А. Воробьева «Электронные документы без физического носителя в ОГОНБ имени А. С. Пушкина» атты баяндамасында кітапханадағы электрондық ресурстардың ерекшеліктерін сипаттады. Бұл ресурстар жергілікті орнатылған және қашықтан қолжетімді құжаттар түрінде ұсынылған. Қашықтағы дерекқорлар негізінде 2 жазылым ақылы және 2 қайырымдылық негізінде берілген жазылым пайдаланылады. Сонымен қатар, ЭКЖ-нің (электронды кітапханалық жүйелердің) тестілік қолжетімділігі де қолданылады. Кітапхананың негізгі қызметтері: ғылыми-зерттеу, білім беру, әдістемелік орталық ретінде аймақтық кітапханаларға қолдау көрсету. Ғылыми кітапхана болғандықтан, көркем әдебиетті толықтыру таңдамалы түрде жүргізіледі. Оқырмандар арасында әсіресе классикалық шығармалар мен детектив жанры сұранысқа ие. Құрамында 100 000-нан астам кітап бар «ЛитРес: Библиотека», қорды толықтыруға көмектеседі. 2024 жылы пайдаланушылар оны 32 000 рет пайдаланған. Сондай-ақ, баяндамада көрмейтін және нашар көретін оқырмандарға арналған «Библиотека Михайлова» онлайн кітапханасы туралы айтылды. Бұл кітапхана 13 000-нан астам кітапты қамтиды.
А.С. Пушкин атындағы Омбы мемлекеттік облыстық ғылыми кітапханасының «Президенттік кітапхана және Ұлттық электронды кітапхана ақпараттық ресурстарына қол жеткізу жөніндегі Омбы өңірлік орталығы» бөлімінің меңгерушісі И. И. Глушкова, «Формирование и использование ресурса электронной библиотеки на примере Омской государственной областной научной библиотеки имени А. С. Пушкина» атты баяндамасымен сөз сөйледі. Электрондық кітапхана қағаздық қорды қамтымайды, пайдаланушылар электрондық басылымдарды пайдаланады. Құжаттардың физикалық тасымалдаушыларына қолжетімділік олардың ескілігіне, бір данадан ғана болуына немесе данасының болмауына байланысты шектелген. Кітапхана қорында 50 000-нан астам электронды құжат бар, олардың ішінде кітаптар, мерзімді басылымдар, картографиялық материалдар бар. Қордың 95%-ын 1945 жылға дейін жарық көрген құжаттар құрайды.
Электронды кітапхана қорын толықтыру көздері: кітапхана қорындағы басылымдарды цифрландыру; құқық иелерінің келісімшарт негізінде ұсынған басылымдары; кітапхана қорына электронды құжаттарды сатып алу; басылымдарды баспаға дейінгі дайындау нәтижесінде өздігінен түпнұсқа макеттер жасау. Цифрланған құжаттардың көшірмелері есепке алынып, библиографиялық өңдеуден өтіп, электронды каталогта көрсетіледі. Толықмәтінді құжаттарды электронды каталог немесе «Электронды кітапхана» белгісі арқылы кітапхана сайтынан ашуға болады. Толықмәтінді құжаттарды сайттағы электрондық каталог арқылы немесе «Электрондық кітапхана» белгісі бойынша ашуға болады.
Н.А. Добролюбов атындағы Архангельск облыстық ғылыми кітапханасы кітап қорының толықтыру бөлімінің бас кітапханашысы және И. Э. Сажина «Комплектование фонда электронными документами: от выбора до учета» атты презентациясында кітапхана қорын жинақтаушыларға нақты ұсыныстар берді. Н. А. Добролюбов атындағы АОҒК-ның қазіргі уақытта негізгі жөндеу жұмыстарының соңғы кезеңінде. 2025 жылы бұл кітапхана аймақтағы алғашқы модельді кітапхана ретінде ашылуы жоспарлануда. Осыған байланысты кітапханада Архангельск облысы орталық кітапханасының (АООК) қызмет стандарты әзірленуде.
Ақпараттық ресурстар 2 сегменттен тұрады:
- орталық кітапхананың (ОК) меншігіндегі кітапхана қоры (оперативті басқаруда): физикалық (материалдық) тасымалдағыштардағы құжаттар; цифрлық қор құжаттары: жергілікті желідегі және орнатылған құжаттар;
- қолжетімді (пайдаланудағы) кітапхана қоры: қашықтан қолжетімді желілік құжаттар; лицензиялық келісімдер негізінде ақпараттық-телекоммуникациялық желілер арқылы уақытша немесе тұрақты пайдалануға алынған құжаттар.
Орталық кітапхананың цифрлық қоры материалдық тасымалдағыштағы құжаттарды толықтырады, ал кейбір жағдайларда оларды толығымен алмастыра алады. Электронды (цифрлық) кітапхана цифрланған құжаттар, сатып алынған немесе сыйға алынған басылымдар, сирек кездесетін және қорда жоқ құжаттардың көшірмелері арқылы толықтырылады. Бұл құжаттарға хронологиялық және тілдік шектеулер қойылмайды. Қор көлемі 17 000-нан астам құжатты құрайды, олар 8 түрлі коллекцияға бөлінген. Ең ірі коллекция – «Русский Север», яғни электронды өлкетану кітапханасы. Электрондық құжаттарды есепке алу тәртібі АООК-ның нормативтік құжаттарымен реттеледі және егжей-тегжейлі жүргізіледі.
АООК-сы қашықтан қолжетімді лицензиялық ресурстарды іріктейді. Агрегаторлар электронды кітапханалық жүйелерге (ЭКЖ) 1 аптадан 3 айға дейін тестілік қолжетімділік ұсынады. АООК-сы бұл ресурстарды тестіден өткізіп, жазылымды сатып алу туралы шешім қабылдайды. «Библиороссика» ЭКЖ-не корпоративтік жазылымды пайдалану тәжірибесі бар. Қосымша төлем арқылы АООК-нан аймақтың кез келген муниципалды кітапханаларын қосуға болады. Жыл бойы облыс кітапханаларының пайдаланушыларына ЭКЖ-ге қолжетімділік берілді.
Сондай-ақ, АООК-сын пайдаланушыларға «ЛитРес: Библиотека» арқылы сатып алынған электронды кітаптарды қолдану мүмкіндігін берді. Бұл АООК-сы қорының электронды кітаптарын бірлесіп пайдалану тәжірибесі болып табылады. Муниципалды кітапханалар үшін бұл оқырмандар санының, кітапханаға бару көрсеткішінің және кітап беру статистикасының артуына ықпал етті. Қорды жинақтау бөлімі агрегатор-жеткізушілермен электронды кітапханалық жүйелерге (ЭКЖ) қолжетімділік беру туралы келіссөздер жүргізеді. Одан кейін сатып алу секторы келісімшарттарды заңгермен келісіп бекітеді. Жазылым ақысы төленгеннен кейін қашықтан қолжетімді электрондық ресурс жиынтық есеп кітабына (ЖЕК) тіркеледі. Жазылым мерзімі аяқталған соң ЭКЖ-дегі электронды құжаттардың саны есептен шығарылады.
Негізгі баяндамалар тыңдалғаннан кейін пікір алмасу өтті. Талқыланған мәселелер:
- Оқырмандар электронды кітаптарды ма, әлде қағаз кітаптарды ма көбірек пайдаланады? Қазіргі үрдіс қандай?
- Қашықтан қолжетімді электронды ресурстардың қай түрі көбірек сұранысқа ие: білім беру материалдары ма, әлде көркем әдебиет пе?
- Өлкетану ресурстарын кім және қалай пайдаланады?
- Кітапханалар көбінесе не қолданады: ЭКЖ-ге жазылымды сатып алу ма, әлде тестілік қолжетімділік пе?
- Агрегатор-жеткізушілер және олардың ұсынатын ақпараттық ресурстары қандай? Келісімшарт талаптары қандай? Сатып алу кезінде қандай жеңілдік жүйелері бар?
- Қашықтан қолжетімді электронды құжаттарды жинақтау және есепке алу технологиясы.
- Қашықтан қолжетімді электронды ресурстарды корпоративтік түрде пайдалану мүмкіндігі.
Семинарға қатысушылардың баяндамаларында айтылған, әсіресе толықтыру мәселесіне қатысты, оң тәжірибеге негізделген ұсыныстарды ескере отырып, оларды нақты қалыптасқан жағдай мен кітапханалардың мүмкіндіктеріне байланысты қызмет барысында пайдалану ұсынылды.
